وبلاگ

در حال حاضر جمعیت جهان بالغ بر پنج میلیارد نفر می باشد. از روشهای مختلفی باید مواد غذایی مورد نیاز آنها را تامین کرد. با پیشرفت میکروب شناسی کاربردی استفاده از میکروارگانیسم ها و آنزیم های حاصل از آنها و سایر متابولیت های میکروبی، به عنوان روشهایی در تولید مواد غذایی و بهبود کیفیت و کمیت آنها، در تولید مواد غذایی راه یافته اند. بنابراین با کنترل و فرآیند کردن روش های نسبی و به کار گرفتن میکروارگانیسم های شناخته شده و مناسب، می توان کیفیت و کمیت انواع مواد غذایی را بطور قابل ملاحظه ای افزایش داد. از آن جمله می توان به استفاده از آنزیم های میکروبی به مانند پکتیناز ، سلولاز ، آمیلاز و پروتئاز برای شفاف کردن آب میوه و حذف پکتین و الیاف سلولز در آن استفاده کرد. پکتیناز در سال 1930 بوسیله آزمایش های زیادی که در فرآیند تولید آب میوه و شراب انجام شد، کشف گردید. در طول سال 1960 اطلاعات وسیعی از شیمی گیاهان بدست آمد که کاربرد موثر آنزیم ها را نشان می داد، که از آن جمله آنزیم پکتیناز بود .آب میوه، مایع استخراج شده از سلول های میوه های رسیده میباشد. در هر نوع میوه رسیده سه نوع قند مختلف، بنام های فروکتوز، گلوکز و ساکارز وجود دارد. همچنین در انواع میوه ها، اسیدهای آلی مختلف، از جمله اسید سیتریک، اسید مالیک و اسید تارتاریک به همراه انواع ویتامین ها و مواد معدنی وجود دارند. این ترکیبات در میوه ها به آنها خصوصیات شیرینی وترشی را می دهند. آب میوه هایی که با کیفیت پایین و رنگ تیره، در بازار عرضه می شوند، اگر چه از عمر طولانی و قیمت پایین برخوردارند، با این وجود مورد پسند مشتریان واقع نمی شوند. بنابراین تولید کنندگان آب میوه، باید به کیفیت آب میوه توجه داشته باشند. یکی از مراحل مهم در فرآیند تولید آب میوه ها، بخصوص آب میوه سیب مرحله آنزیم زنی است. مرحله آنزیم زنی از اهمیت خاصی برخورداراست، چون با حذف این مرحله در فرآیند، باعث تولید آب میوه کدر خواهد شد.

امروزه در اکثر نقاط دنیا، آب میوه بصورت شفاف شده تهیه و تولید می شود. آنزیم ها، در واقع، کاتالیزورهای زیستی با ماهیت پروتئینی هستند و توسط موجودات زنده حیوان، گیاه و میکروارگانیسم تولید می شوند. انجام تمامی واکنش ها در سلول زنده به آنزیم نیازمند است. نقش عمده آنزیم ها در موجودات زنده، کاتالیزور واکنش های تجزیه و ترکیب است. آنزیم ها موجب افزایش سرعت واکنش های زیستی می شوند و در معرض تغییرات فیزیکی و شیمیایی قرار می گیرند.

فعالیت کاتالیزوری آنزیم ها معلول ساختمان خاص پروتئینی آنها است و عمل کاتالیزوری آنها در جای مشخصی از آنزیم به نام جایگاه فعال یا جایگاه کاتالیزوری انجام می شود.

همان طور که اشاره شد، آنزیم ها را می توان از منابع مختلف حیوانی، گیاهی و میکروبی تهیه کرد. آنزیم های تجارتی در سه گروه زیر طبقه بندی می شوند:

1- آنزیمهای صنعتی، مانند آمیلازها، پروتئازها، گلوکز ایزومراز، لیپاز، کاتالاز، پنیسیلین آمیلاز و آنزیم های پکتیکی

2- آنزیمها آنالیتیکی، مانند گلوکز اکسیداز، گالاکتوز اکسیداز، الکل دهیدروژناز، هگزوکیناز،مورامیداز و کلسترول اکسیداز

3- آنزیم های پزشکی، مانند آسپراژیناز، پروتئاز، لیپاز و استرپتوکیناز

آنزیم ها از دیدگاه انواع واکنش هایی که توسط آنها کاتالیز می شوند، به 6 دسته تقسیم شده اند:

دسته اول، گروه اکسیدوردوکتازها: این آنزیم ها کاتالیزور واکنش های اکسایشی- کاهشی هستند و عبارتند از دهیدروژنازها، اکسیدازها و پروکسیدازها

دسته دوم، گروه ترانسفرازها: این آنزیم ها در واکنش هایی که در آنها گروههای شیمیایی انتقال می یابد، به عنوان کاتالیزور عمل می کنند. در این گروه می توان از کینازها که گروه فسفات را از ATP به جسم دیگر منتقل می سازند و ترانس امینازها که انتقال گروه آمینی را به عهده دارند، نام برد.

دسته سوم،گروه هیدرولازها: این آنزیم ها کاتالیزورهای واکنش های آبکافت هستند و عبارتند از: آنزیم های پکتیکی، لیپازها و آمیلازها.

دسته چهارم، گروه لیازها: این آنزیم ها گروههای بخصوصی را بدون انجام عمل آبکافت حذف می کنند و تشکیل پیوند دوگانه می دهند. از این گروه می توان دکربوکسیلازها و آلدولازها را ذکر کرد.

دسته پنجم، ایزومرازها: این آنزیم ها، کاتالیزور واکنش جابجایی داخلی بر روی یک ماده اولیه هستند. از این گروه می توان ایزومرهای سیس- ترانس، اپی مرازها و راسمازها را ذکر کرد.

در این واکنش ها ATP به عنوان دهنده انرژی توسط لیگازها آبکافت، وAMP و پیرو فسفات ایجاد خواهد شد.

پکتینازها (Pectinase) آنزیمهایی هستند که معمولاّ با روش میکروبی، بعنوان یک محصول برون سلولی توسط میکروارگانیسم های مولد آن تولید می شوند.

عموماانزیم پکتیناز به سه روش تخمیر غوطه ور[1] ، تخمیر حالت جامد[2] و کشت سطحی[3] تولید می گردد. تخمیر حالت جامد به علت مزایای زیادی که در مقایسه با دو روش دیگر دارد مورد توجه محققان می باشد. کشت سطحی نیز دارای مزایایی است که خود را از دو روش دیگر متمایز می سازد. مهم ترین مزایای این روش عبارتند از: کم بودن هزینه و انرژی مورد نیاز، در پایان تخمیر می توان مایع زیر توده میکروبی را کشیده و با محیط کشت جدید جایگزین نمود، به این ترتیب با حفظ قارچها از سیکل قبلی دوره متوسط تخمیر در سیکل جدید کاهش می یابد، نیاز به هوادهی داخل محیط کشت و هم زدن ندارد.

مطالعات بسیاری به تولید پکتیناز به روش تخمیر غوطه ور یا حالت جامد یا کشت سطحی با استفاده از قارچ آسپرژیلوس نایجر اختصاص داده شده است. مهمترین مزیت استفاده از قارچ آسپرژیلوس نایجر کاربرد آسان آن و قابلیت تخمیر طیف گسترده ای از مواد خام ارزان قیمت و راندمان بالای تولید می باشد.

فصل اول این پایان نامه به مبانی و کلیات نظری و پژوهش های گذشته اختصاص دارد. در فصل دوم روش های استخراج و تخلیص آنزیم آورده شده است. در فصل سوم مواد و روش های اندازه گیری به کار برده شده در این تحقیق توضیح داده شده است. در فصل چهارم نتایج ارائه و تحلیل شده است. در فصل پنجم مدلی برای تولید مداوم پلی گالاکتورونازها آورده شده و در فصل ششم نتیجه گیری نهایی و

 پیشنهاداتی برای ادامه پژوهش ارائه گردیده است.

1-1- پکتینازها

پکتینازها[4] گروه بزرگی از آنزیم ها هستند که پلی ساکاریدهای گیاهی را به مولکولهای ساده تر مثل گالاکتورونیک اسید می شکنند.این عمل موجب افزایش بازده و شفاف سازی آب میوه جات می شود. از آنجه که مواد پکتیکی گروهای مولکولی پیچیده ای هستند آنزیمهای پکتینو لیتیکی مختلفی نیاز است تا بتوانند آنها را به صورت کامل بشکنند. تولید پکتیناز 10% از کل تولید آنزیم ها را به خود اختصاص داده است.آنزیم های پکتینولیتیکی به صورت گسترده در صنایع غذایی برای تولید آبمیوه و دیگر نوشیدنیها استفاده می شوند. این بخش آنزیم پکتینولیتیکی و سوبستراهای آنها، تولید میکروبی پکتیناز و عوامل مؤثر بر آن و همچنین کاربردهای صنعتی این آنزیم ها را شرح می دهد.

1-2- سوبسترای پکتیکی

سوبستراهای پکتیکی مولکولهای گلوکوزیدی پیچیده با جرم مولکولی بالا هستند که در کشت ها پیدا میشوند. آنها در دیواره ابتدایی سلولی حضور دارند و اجزاء اصلی لامای میانی هستند، یک لایۀ چسبنده بین دیواره ها و سلولهای جوان نزدیک تشکیل می دهند.در مدت کوتاهی، آنها باعث شکل گیری ساختار و پیوستگی بافت های گیاه می شوند. سه گروه اصلی پلی ساکاریدهای پکتیکی ساخته شده اند که همگی دارای دی- گالاکتورونیک اسید هستند.

1-2-1- هوموگالاکتورونان(HG)

یک پلیمر خطی است که به وسیلۀ دی- گالاکتورونیک اسید که می تواند استیله یا متیل استری شده باشد،

تشکیل می شود. این قسمت می تواند قسمت صاف پکتین نام بگیرد. مولکول بر حسب سطح استری شدن آن دسته بندی می شود: پکتینی که حداقل 75% گروههای کربوکسیل آن متیله شده باشند؛ اسپکتینی که کمتر از 75% گروه کربوکسیل متیله دارد؛ اسید پکتیک یا پلی گالاکتورونیک اسید که گروه کربوکسیلی متیل استری شده ندارد. کلمه پکتین معمولاً برای تمام مواد پکتیکی به کار برده می شود.

1-2-2- رامنو گالاکتورونان (RGI)

RGI از تکرار دی ساکاریدرامنوز گالاکتورونیک اسید بوجود آمده است. باقیمانده های گالاکتورونی میتوانند استیله شده و هر دو گروه باقیمانده می توانند زنجیره های جانبی قند را به مثل گالاکتوز، آرابینوزو زایلوز جدا کنند.

1-2-3- رامنو گالاکتورونان (RGΠ)

بر خلاف اسم آن RGΠیک زنجیرۀ هوموگالاکتورونان است. که دارای زنجیره های جانبی پیچیده که به باقیمانده های گالاکتورونیک متصل هستند، می باشد.

ویکن و همکاران یک ساختار برای پکتین پیشنهاد دادند که در این مدل HG و RGII زنجیره های جانبی طویل برای RGI می باشند. شکل(1-1) هر دو زنجیرۀ RG منطقه کرکی مولکول نامیده می شوند. در میوجات نارس، پکتین به صورت ماده پکتیکی نامحلول در آب یعنی پرتوپکتین یافت می شود. پکتین با فیبرهای سلولز پیوند برقرار می کند و به صورت صلب روی دیوارۀ سلول در می آید. در هنگام رسیدن میوه ساختار پکتین را با شکاندن زنجیرۀ اصلی یا زنجیره های فرعی دگرگون می کنند که نتیجۀ آن ایجاد مولکولهای قابل حل بیشتر می باشد. مواد پکتیکی تمایل به تشکیل ساختار ژل مانند دارند این تمایل هنگامی روی می دهد که بخش های HG تشکیل یک شبکه کریستالی سه بعدی داده باشند که آب و مواد محلول در فواصل شبکه جایگزین شوند. فاکتورهای متعددی مانند دما، نوع پکتین، درجۀ استری شدن، درجه استالی شدن، pH، قند و دیگر حل شونده ها و خصوصاً تداخل بین یونهای کلسیم و گروههای کربوکسیل استری نشده پکتین خصوصیات ژلی پکتین را تعیین می کنند. در پکتین با درجه استری شدن بالا، مناطق اتصال بوسیلۀ اتصال جانبی HG توسط پیوند هیدروژنی و نیروهای هایدروفوبیک بین گروههای متوکسی که هر دو توسط غلظت بالای قند و pH پایین تقویت می شوند تشکیل می شوند.

1-3- آنزیم های پکتینولیتیکی

پکتینازها گروهی از آنزیم ها هستند که شکستن مواد پکتیکی را هنگام واکنش های شکستن پلیمرآنها (هیدرولیز) یا دی استری شدن کاتالیز می کنند.

شکل 1-1 : ساختار پایه ای پکتین شمای کلی ساختار معمولی (A) و ساختار جایگزین پیشنهادی(B)

شناخته شده ترین آنزیم های پکتینولیتیکی آنزیم های شکنندۀ هوموگالاکتورونان هستند. شکل(1-3) شکل عمل آنزیم پکتیناز را نشان می دهد.

1-3-1- پرتو پکتینازها

پرتو پکتینازها پکتین نامحلول را به صورت پلیمر قابل حل در می آورند آنها به دو دسته تقسیم میشوند: یکی آنهایی که با منطقۀ پلی گالاکتورونیک اسید از پرتو پکتین واکنش می دهند که نوع A نامیده می شود و دیگری آنهایی که با زنجیرۀ پلی ساکارید که زنجیرۀ پلی گالاکتورونیک اسید را به دیوارۀ سلول متصل می کند، واکنش می دهنداین گروه نوع B نامیده می شوند.

1-3-2- پکتین متیل استراز(PME)

پکتین متیل استراز ، دی استری شدن گروه متوکسی پکتین را که اسید پکتیک و متانول تولید می کند، کاتالیز می کند. این آنزیم به صورت گزینشی روی گروه متیل استری واحد گالاکتورنات تا یک گروه غیر استری واحد گالاکتورونات عمل می کند.این آنزیم قبل از پلی گالاکتوروناز و پکتات لیاز عمل می کند و نیاز به سوبسترای غیر استری دارد . این آنزیم در گروه کربوهیدارات استراز طبقه بندی می شود.

1-3-3- پکتین استیل استراز

پکتین استیل استراز، استیل استر پکتین که تولید کتیک اسید و استات می کند را هیدرولیز می کند. این آنزیم در گروه خانوادۀ 12و 13 کربوهیدرات استراز طبقه بندی می شود.

1-3-4- پلی متیل گالاکتوروناز(PMG)

پلی متیل گالاکتوروناز شکستن هیدرولیتیکی پیوند آلفا1- و4 گلوکوزیدی را زنجیرۀ اصلی پکتین کاتالیز میکند. این عمی خصوصاً بر روی پکتین L درجۀ استری بالا صورت گرفته و تولید 6- متیل گالاکتورونات می کند.

1-3-5- پلی گالاکتورونازها

پلی گالاکتورونازها هیدرولیز اتصالات آلفا 1و 4 گلوکوزیدی در پلی گالاکتورونیک اسید که تولید محلول دی گالاکتورونات می کند را کاتالیز می کند. این آنزیم در خانواده 28 گلیکوسیل هیدرولاز قرار دارد. هر دو گروه آنزیم های هیدرولاز (PMG,PG) می توانند در دو حالت exo و endo عمل کنند.endo-PG و endo-PMG عمل شکستن سوبسترا را به صورت تصادفی، کاتالیز می کنند. اما exo-PG شکستن هیدرولیتی بر روی سوبسترا در پایان زنجیره عمل می کنند و مونوگالاکتورونات یا دی گالاکتورونات تولید می کنند. هیدرولازها معمولاً توسط قارچ تولید می شوند و در محیط خنثی یا اسیدی فعالیت بیشتری از خود نشان می دهند، جدول(1-1).

: لیپازها یکی از مهمترین آنزیم­ها در سیستم­های بیولوژیکی در صنایع مختلف است. کاربرد لیپاز آزاد به دلیل نیمه عمر کمتر در صنایع مقرون به صرفه نیست. تثبیت آنزیم روی پایه­های مختلف باعث افزایش پایداری، استفاده مکرر، سهولت جداسازی محصول، کنترل بیشتر واکنش و هزینه کمتر می­شود. تثبیت آنزیم غالبا بر روی پایه های متخلخل آلی یا معدنی انجام می­شود اما در سال­های اخیر از انواع نانوذرات به دلیل سطح تماس بالا در واحد حجم استفاده شد. هدف از این مطالعه سنتز نانوذرات کیتوسان و تثبیت آنزیم لیپاز بطریق کووالان با واسطه گلوتارآلدئید روی نانوذره و مقایسه فعالیت و پارامترهای سینتیکی آنزیم آزاد و تثبیت شده می­باشد. ابتدا نانو ذره کیتوسان در آزمایشگاه سنتز و سپس عملیات تثبیت آنزیم بطریق کووالانسی از طریق واکنش بازشیف انجام شد. و با روش­های میکروسکوپ الکترونی روبشی (SEM)، طیف سنجی مادون قرمز (FT-IR) و زتا سایزر مورد بررسی و تأیید قرار گرفت. در مرحله بعد فعالیت آنزیم لیپاز آزاد و تثبیت شده به دو روش کیت تشخیصی پارس آزمون و روش استاندارد پارانیتروفنیل پالمیتات (pNPP) اندازه­گیری و پارامترهای سینتیکی Km و Vm تعیین شدند. نتایج میکروسکوپ الکترونی نشان داد که اندازه نانوذرات کیتوسان کمتر از nm100 است و بر اساس نتایج زتاسایزر اندازه ذرات قبل از تثبیت در محدوده nm300-10 و بعد از تثبیت آنزیم در محدوده nm500-20 بود. همچنین طیف FT-IR لیپاز آزاد و تثبیت شده بترتیب دارای پیک جذبی در طول موج cm-1 1645 و cm-1 9/1646 می­باشند که تثبیت لیپاز روی نانوذرات را تأیید نمود. pH بهینه لیپاز آزاد 7 و تثبیت شده، 5/7 بدست آمد. همچنین لیپاز آزاد در دمای °C30 وتثبیت شده در °C 40 بیشترین فعالیت را نشان داد. اگرچه میزان پایداری و نیمه عمر کمتری در مقایسه با آنزیم تثبیت شده داشت. براساس نتایج مطالعه حاضر می­توان آنزیم لیپاز را بطور کووالان با واسطه گلوتارآلدئید با موفقیت روی نانوذرات کیتوسان تثبیت نمود و آنزیم تثبیت شده دارای فعالیت و خصوصیات سینتیکی مناسبی برای کاربرد در صنایع مختلف است. کلمات کلیدی:نانوکیتوسان، لیپازسودوموناس، تثبیت، فعالیت آنزیم، خصوصیات سینتیکی مقدمات و کلیات 1-1-بیان مسئله: لیپاز آنزیمی است که چربی را به اسید چرب و الکل هیدرولیز می­کند. لیپاز یک آنزیم همه کاره است که کاربرد های صنعتی بسیاری دارد. اما پایداری لیپاز در محیط های مختلف نظیر آنزیم­های دیگر بیش از اندازه پایین می­باشد تا امکان استفاده آن را تحت شرایط سخت که برای کاربردهای صنعتی لازم می­باشد، میسرکند. به علاوه لیپاز گران قیمت است و به لحاظ اقتصادی استفاده از لیپاز به فرم آزاد مقرون به صرفه نیست و چون نیمه عمر آنزیم آزاد کمتر است و قابلیت بکارگیری مکرر آن محدودیت دارد لذا از آنزیم تثبیت شده بر روی بسترهای مختلف استفاده می­کنند. به دلیل قابلیت حل بالای آن در آب نمی­توان از آن مجددا استفاده کرد. بسیاری از تحقیقات استفاده از تکنیک های تثبیت را برای غلبه بر این محدودیت ها مورد بررسی قرار دادند. برای تثبیت آنزیم لیپاز غالبا از پایه های متخلخل آلی استفاده می­شد اما در سال های اخیر از انواع نانو ذرات به دلیل سطح تماس بالا و حجم بالای منافذ که ورود مولکول­های آنزیم را تسهیل می­کند استفاده شده است چون فعالیت و قابلیت بکارگیری مکرر و پایداری عملیاتی آن را افزایش می­دهد. یکی از انواع مناسب حامل های نانو، ذرات کیتوسان می­باشد که یک نوع پلیمر بیولوژیکی است لذا در این تحقیق خصوصیات سینتیکی آنزیم لیپاز آزاد و تثبیت شده برروی نانو ذره کیتوسان بررسی خواهد شد. 1-2-اهداف تحقیق : این تحقیق در نظر دارد با بکارگیری کیتوسان و تثبیت آنزیم لیپاز قابلیت امکان استفاده مکرر ازاین آنزیم را به وجود آورد لذا مهمترین اهداف تحقیق عبارتند از: 1-مشخص کردن میزان فعالیت آنزیم لیپاز تثبیت شده در مقایسه با آنزیم لیپاز آزاد. 2-استفاده از نانو ذره کیتوسان بعنوان بستر مناسب برای تثبیت آنزیم لیپاز بجای تثبیت آن بر روی پایه های متخلخل آلی که بازده کمتری در مقایسه با حامل های نانو دارند. 3-استفاده مکرر و موثرتر آنزیم لیپاز و نیز کاهش هزینه های انجام فرآیند. 1-3- فرضیه های تحقیق: با توجه به اهداف متصور برای تحقیق حاضر و دستیابی به پاسخ های مناسب برای سوالات مطرح شده فرضیات زیر مورد توجه قرارخواهد گرفت: 1-استفاده از آنزیم لیپاز تثبیت شده بر روی نانوذره کیتوسان خصوصیات سینیتیکی مناسب تری نسبت به آنزیم آزاد دارد. 2-نانو کیتوسان بعنوان یکی از بهترین حامل های آلی برای تثبیت آنزیم به شمار می رود. 1-4- مفهوم نانوتکنولوژی: نانوتكنولوژی مطالعه ذرات در مقیاس اتمی برای كنترل آنهاست. هدف اصلی اكثر تحقیقات نانوتكنولوژی شكل‌دهی تركیبات جدید یا ایجاد تغییراتی در مواد موجود است. نانوتكنولوژی در الكترونیك، زیست‌شناسی، ژنتیك، هوانوردی و حتی در مطالعات انرژی بكار برده می شود. نانوتکنولوژی به تولید مواد، قطعات و سیستم های مفید با کنترل آنها در مقیاس طولی نانومتر و بهره برداری از خصوصیات و پدیده های جدید حاصله در آن مقیاس گفته می شود [6]. به عبارت دیگر نانو فناوری به تکنولوژی گفته می شود که کلیه فعالیت ها جهت ایجاد ساختاری ظریف در مقیاس نانو برای تغییر در تک تک اتم­ها و مولکول­ها را شامل می­شود، به طوری که مواد و وسایل جدید با خواص مورد نظر و مطلوب قابل ساختن می­شوند [7]. بدین ترتیب ترکیباتی تولید می­شوند که انتظار می­رود در بازارهای آینده نقش کلیدی بازی کنند. تفاوت اصلی فناوری نانو با فناوری های دیگر در مقیاس مواد و ساختارهایی است که در این فناوری مورد استفاده قرار می­گیرند. البته تنها کوچک بودن اندازه مد نظر نیست، بلکه زمانی که اندازه مواد در این مقیاس قرارمی­گیرد، خصوصیات ذاتی آنها از جمله رنگ، استحکام و … نیز تغییر می­یابد[8]. -4-1-کاربردهای نانو تکنولوژی: امروزه فناوری نانو به طور شگفت آوری در تمامی علوم وارد شده و نقش تعیین کننده ای در مراحل مختلف تولید ایفا می­کند که در زیربه طور مختصر به برخی کاربردهای آن اشاره می­شود: 1-4-1-1- تولید مواد و محصولات صنعتی: نانو تکنولوژی تغییر بنیانی مسیری است که در آینده، موجب ساخت مواد و ابزار­ها خواهد شد. امکان سنتز بلوک های ساختمانی نانو با اندازه و ترکیب به دقت کنترل شده و سپس چیدن آن­ها در ساختار بزرگتر، که دارای خواص منحصر به فرد باشند، انقلابی در مواد و فرآیند­های تولید آنها، ایجاد می­کند. از مزایای نانوساختارها می­توان به سبکتر، قوی­تر و قابل برنامه­ریزی بودن آنها، کاهش هزینه عمر کاری آنها از طریق کاهش دفعات نقص فنی، ابزار­هایی نوین بر پایه اصول و معماری جدید اشاره کرد ]9[. 1-4-1-2- پزشكی و بدن انسان: رفتار مولكولی در مقیاس نانومتر، سیستم های زنده را اداره می­كند. یعنی مقیاسی که شیمی، فیزیک، زیست­شناسی و شبیه سازی کامپیوتری، همگی به آن سمت در حال گرایش هستند ]10[. فراتر از سهولت استفاده بهینه از دارو، نانوتکنولوژی می­تواند فرمولاسیون و مسیر­هایی برای رهایش دارو، تهیه کند، که توان درمانی دارو­ها را افزایش دهد ]11[. 1-4-1-3- پایداری منابع: می­توان به منابعی همچون كشاورزی، آب، انرژی، مواد و محیط زیست پاك اشاره کرد. گستردگی تعاملات بین این فناوری و علوم جانبی آن­ها، از ویژگی­های کاملا بارز این فناوری جدید است. تقسیم­بندی فناوری نانو در شاخه­ها و رشته­های مختلف بیشتر مربوط به کاربرد محصولات این فناوری در هر رشته می­باشد. در ضمینه مسائل زیست محیطی، غذایی، دارویی نیز استفاده از نانو اجتناب ناپذیر خواهد بود. 1-4-1-4- صنایع غذایی: حوزه­های مختلف كاربردی فناوری نانو در غذا و صنایع غذایی را می توان به پنج دسته زیر تقسیم بندی نمود: الف- بهبود طعم و رنگ: به کمک فناوری نانو توانسته اند در مواد غذایی مختلف خواصی ایجاد کنند که ایجاد احساس طعم و بوی خاص در مصرف کننده می­کند. مثلا تولید سس کم چربی که مزه چربی می­دهد در حالی که چربی ندارد. ب- سلامت غذایی: برای اطمینان از سلامت غذایی، پژوهشگران در پروژه­ای از نانو حسگرهای قابل حمل برای یافتن مواد شیمیایی مضر، پاتوژن­ها وسم­ها در مواد غذایی استفاده کرده­اند، با این کار نیازی به فرستادن نمونه­های مواد غذایی به آزمایشگاه، برای تشخیص سلامت و کیفیت محصول­ها در کشتزار­ها و کشتارگاه­ها نیست. همچنین این پروژه، در حال توسعه به­کارگیری زیست تراشه­های DNA برای کشف پاتوژن هاست. این روش می­تواند در تشخیص باکتری های مضر و متفاوت در گوشت یا ماهی ویا قارچ ­های میوه مؤثر باشد. ج-بسته­بندی: بسته­بندی در واقع اولین ارتباط مشتری با محصول است.بیشترین کاربردی که نانو در صنعت دارد مربوط به بسته­بندی است چراکه: 1: بسته­بندی، محصول را از صدمات فیزیکی و آلودگی­ها حفظ می­کند. 2:کیفیت ضدمیکروبی و خواص ممانعتی آن، بهداشت بهتر، کنترل بیشتر، ممانعت از بی­رنگی و خسارت کمتر به ساختار آن را باعث می­شود. 3: استحکام در برابر حرارت. یعنی از فساد و پلاسیدگی میوه­ها و سبزی­ها در دمای بالا جلوگیری می­کند. 4: زمان ماندگاری محصولات در بسته­بندی­های نانو از سه یا چهار روز به دو تا سه هفته در شرایط دمای محیط بیرون از یخچال افزایش می­یابد. د- تولید غذا: در بخش تولید می­توان در صنعت کشاورزی و همچنین در ابداع روش­های جدید برای تولید غذا از این فناوری بهره گرفت مانند: آنتی بیوتیک­ها، ژن­های گوناگون گیاهان، تولید آفت­کش­های بی خطر و کاهش اثرات منفی آفت­کش­های موجود. و- نگه­داری غذا: 1- ضد­عفونی و ضد میکروب نمودن سطوح: نانو می­تواند با جابه­جا کردن سطح پوشش مواد، از ورود هرگونه ریزساخته­های زنده یا میکروب به غذا جلوگیری کرده و سبب ضدعفونی شدن سطوح غذاها شود. 2- حفاظت آنتی اکسیدان­ها: با استفاده از نانو حفره­ها می­توان از خراب شدن مواد بی­ثباتی مثل آنتی اکسیدان­های حساس از جمله ویتامین­های E ،D،A و امگا3 جلوگیری به عمل آورد. 3- دستکاری و کنترل فعالیت آنزیم­ها: نانو حفره­ها می­تواند در شناسایی و طراحی ساختمان آنزیم­ها و کنترل سوخت و ساز آن­ها با تغییر در ساختار و افزودن ذرات فعال به مواد غذایی استفاده شود. 1-5- آنزیم ها: زندگی به یک سری واکنش­های شیمیایی وابسته است که بسیاری از این واکنش­ها بسیار کند انجام گرفته و به خودی خود قادر به حفظ حیات نمی­باشند. این واکنش­ها با کاتالیست­هایی به نام آنزیم تسریع می­شوند. توان کاتالیزوری آنزیم­ها، انجام فرآیند لازم برای حیات در تمام موجودات از میکرواورگانیسم­ها تا انسان­ها تسهیل می­کنند. بسیاری از آنزیم­ها پتانسیل کاتالیزوری خود را پس از استخراج از ارگانیسم زنده حفظ می­کنند و قابل استفاده در فرآیندهای صنعتی می­باشند]12[. 1-5-1- خصوصیات آنزیم­ها: آنزیم­ها دارای ساختار پروتئینی می­باشند و به عنوان كاتالیزورهای بیولوژیكی برای انجام واكنش­های شیمیایی در مقایسه با كاتالیزورهای غیر بیوشیمیایی مزایائی مثل: ویژه بودن محصول وسوبسترا فعالیت تحت شرایط ملایم واكنش، خارج كردن آسان محصول، ‌كاهش استفاده از مواد شیمیایی سمی، تولید سریع كاتالیزور از منابع قابل تجدید، انرژی اكتیواسیون مطلوب و بازدهی كاتالیزوری مناسب دارند. آنزیم­ها ترکیباتی هستند که می­توانند سرعت واکنش را تا حدود 107 برابر افزایش دهند. آنزیم مانند یک کاتالیزگر غیرآلی واکنش­ را با پایین آوردن انرژی فعال سازی لازم برای انجام واکنش تسریع می­کند و بر خلاف آن انرژی فعال سازی را با جایگزین کردن یک سطح انرژی فعال سازی کوچک پایین می­آورد]13[ شکل 1-1. انجام سریع یک واکنش در موقعیت آزمایشگاهی به شرایط ویژه­ای مانند دما و فشار بالا نیاز دارد. لذا باید در یاخته که شرایط محیطی در آن کاملا ثابت است و انجام چنین واکنش­­هایی بسیار کند است، این عمل بوسیله آنزیم­ها صورت گیرد. کاتالیزور­ها در واکنش­ها بدون تغییر می­مانند، ولی آنزیم­ها مانند سایر پروتئین­ها تحت شرایط مختلف پایدار نمی­مانند. این مواد در اثر حرارت بالا و اسید­ها و قلیا­ها تغییر می­کنند تا به تعادل برسند. آنزیم­ها با کاهش انرژی فعال­سازی سرعت واکنش شیمیایی را افزایش می­دهند ]15 و14[. آنزیم­ها مولکول­های پروتئینی هستند که دارای یک یا چند محل نفوذ سطحی ( جایگاه­های فعال) هستند که سوبسترا یعنی ماده­ای که آنزیم بر آن اثر می­کند، به این نواحی متصل می­شود. تحت تأثیر آنزیم­ها، سوبسترا تغییر می­کند و به یک یا تعدادی محصول تبدیل می­شود. از دیدگاه صنعتی، تولید، تغلیظ، استخراج و خالص سازی آنزیم­ها از محیط­های کشت حاوی Aspergillus،Penecillium ،Mucor، وRhizopus امکان­پذیر بوده و تولید آن­ها دارای توجیه اقتصادی است ]16 [. آنزیم­ها ماهیتی پروتئینی دارند و ساختار بعضی ساده یعنی از یک زنجیره پلی­پپتیدی ساخته شده­اند و بعضی الیگومر هستند. ساختار بعضی از آنزیم­ها منحصرا از واحد های اسید آمینه تشکیل یافته اما برخی دیگر برای فعالیت خود نیاز به ترکیبات غیرپروتئینی دارند که به نام گروه پروستتیک معروف است و این گروه می­تواند یک فلز یا یک کوآنزیم باشد و با آنزیم اتصال محکمی را برقرار می­کنند. بخش پروتئینی آنزیم (بدون گروه پروستتیک) آپوآنزیم نام دارد و مجموع آنزیم فعال از نظر کاتالیزوری و کوفاکتور مربوطه هولوآنزیم نام دارد. از ویژگی­های مهم آنزیم­ها این است که پس از انجام هر واکنش و در پایان آن سالم و دست نخورده باقی می­مانند و می­توانند واکنش بعدی را کاتالیز کنند. در یک واکنش ساده آنزیمی، ابتدا آنزیم (E) با ماده اولیه یا سوبسترا (S) ترکیب می­شود و کمپلکس آنزیم-سوبسترا می­دهد در مرحله بعدی با انجام واکنش، فراورده یا محصول (P) ایجاد می­شود و آنزیم رها می­گردد .

:

آرون تی بک[1](1976-1967) بیش از 30 سال در نظریه خود درباره اختلالات هیجانی، بر عملکرد طرحواره­های شناختی به عنوان اساسی­ترین عامل تأکید کرد. بر اساس این نظریه، طرحواره­ها در ایجاد و تداوم مشکلات روانی و هم­چنین عود دوباره بیماری نقش اساسی بازی می­کنند.

در سالیان اخیر نظریه­های شناخت­درمانی به طور خاص و درمان های شناختی – رفتاری در بعد گسترده سرنوشت تازه­ای را برای رواندرمانی رقم زدند. به طوری که در 6 دهه گذشته همواره شاهد تحولات عظیم در نظریه شناختی – رفتاری بودیم که به رشد این نظریه در درون خود و بالندگی رواندرمانی در ابعاد گسترده­تر منجر شده است.

رویکرد طرحواره­درمانی در قالب جنبش سازنده­گرایی[2] می­گنجد که صاحب نظرانی چون لیتویی[3]، شفران[4] در این گروه جای می­گیرند.در جنبش سازنده­گرایی بر نقش عواطف در فرایند تغییر، به کارگیری تکنیک­های تجربی[5]، دلبستگی­های اولیه و رفتارهای بین فردی تأکید می­شود.

یکی از دلایل روی کار آمدن سازنده­گرایی عدم موفقیت در درمان بسیاری از مشکلات روانشناختی بود که اختلال وسواسی – جبری(OCD)[6]در زمره این مشکلات قرار می گیرد. تاریخچه رواندرمانی حاکی از آن است که درمان OCD کاری سخت و طاقت فرسا بوده است.

اختلال وسواسی جبری بیماری جدی، ناتوان كننده ولی قابل درمان است .این بیماری از دو جزء وسواس[7] و اجبار[8] تشكیل شده است. جزء وسواسی عبارت از افكار[9]، احساس[10]، انگاره­ها یا حس­هاو تصورات ذهنی است كه ناخواسته و به طور مکرر وارد ذهن بیمار می­شود و جزء اجباری الگوی رفتاری تكرار شونده ویژه ای است كه به طور معمول درپاسخ به فكر یا انگاره وسواسی و برای كاهش اضطراب ناشی از آن انجام می­شود و حالتی اجباری دارد و مقاومت در برابر انجام آن نیزباعث پیدایش اضطراب می­شود.

الگوهای رفتاری اجباری متعدد هستند كه شایع ترین آنها عبارتنداز: وسواس شستشو[11] ، وسواس وارسی[12] وسواس شمارش [13]، اما شایع ترین الگوی افكار وسواسی، رسوخ افكار نگران كننده در مورد آلودگی، تردیدهای وسواسی، انگاره های جنسی و پرخاشگرانه است كه، درمجموع، با عنوان فكر وسواسی طبقه­بندی می­شوند.

اختلال وسواسی – جبری تا قبل از دهه 1970 یک اختلال مقاوم به درمان قلمداد می­شد که نیازمند درمان مادام­العمر بود. وسواس اختلال ناهمگنی است و شیوه­های درمانی متنوعی را به خود دیده است. با وجود موفقیت­آمیز بودن نسبی این درمان­ها به ویژه درمان شناختی رفتاری، در اکثر افراد تحت درمان نشانه­هایی از وسواس باقی مانده و یا در دوره پیگیری، علایم عود می­کنند.

1-2بیان مسئله:

اختلال وسواسی – جبری (OCD) نشانگان عصبی – روانپزشکی پیچیده­ای است که مشخصه اصلی آن افکار ناخواسته، تکراری و مزاحم(افکار وسواسی) و نیز رفتارهای تکراری و آزاردهنده، آئین مند[14](اعمال وسواسی) می­باشد، که بیمار به منظور اجتناب از اضطراب یا خنثی­سازی افکار وسواسی انجام می­دهد.(انجمن روانپزشکی امریکا2000)

وسواس از زمان­های دور مورد توجه بوده و در تاریخ و ادبیات نیز ردپای آن دیده می­شود. در زمان­های قدیم وسواس به طور کلی مرتبط با مذهب شناخته می­شد و می­پنداشتند مبتلایان به این بیماری بوسیله نیروهای بیرونی تسخیر شده­اند.(قاسم زاده 1385)

شکسپیر در قرن شانزدهم توصیف جالبی را از وسواس شست­وشو در شخصیت بانو مکبث ارائه می­دهد. این شخصیت در تلاش برای رهایی از احساس گناه به صورت تکراری دستان خود را می­شست،رفتاری که هنوز هم شکل غالب رفتارهای وسواسی است. (کروچمالیک ومنزیس2003)

در سده 20 میلادی و با پیدایش روانشناسی بالینی تعریف غیرآسیب شناختی – غیر مذهبی از وسواس ارائه شد. پیر ژانه (1903) نخستین کسی بود که دیدگاهی روانشناختی درباره روان­نژدی وسواسی – جبری عرضه کرد. او معتقد بود که تمام بیماران وسواسی شخصیتی نابهنجار دارند که با اضطراب، نگرانی بیش از حد، فقدان انرژی، و تردید همراه است. ژانه، درمانی را برای آئین­های وسواسی توصیف کرد که بعدها با آنچه به نام رفتاردرمانی شکل گرفت هماهنگ بود. در همان زمان فروید (1896) نظریه انقلابی خود را درباره تفکر وسواسی ارائه داد. (قاسم زاده 1385)

شیوع اختلال وسواسی – جبری در طول عمر در جمعیت کلی 2 تا 3 درصد تخمین زده شده است. برخی پژوهشگران تخمین زده­اند که بین بیماران سرپایی کلینیک­های روانپزشکی میزان شیوع این اختلال به 10 درصد می­رسد.این ارقام OCDرا پس از فوبی­ها،اختلال وابسته به مواد و افسردگی در رده چهارم شایعترین تشخیص­های روانپزشکی قرار می دهد.(سادوک و سادوک 2007،2:182)

اخیراً در این حوزه پیشرفت­های شایان توجهی صورت گرفته است. شناسایی عوامل فرایندی که بر اثربخشی و رویارویی و جلوگیری از پاسخ تاثیر می­گذارند.(کزاک و کولز 2005)

چندین مطالعه کنترل شده نشان داده­اند درمان شناختی – رفتاری و درمان داروئی موثرتر از سایر درمان­های دیگر برای این اختلال نیست. (فوآ،فرانکلین و موزر 2002)

یک گروه از متخصصان بین المللیOCD (کارگروه شناخت های وسواسی – جبری 1997،2001،2003) حوزه­های مربوط به باورهای ناکارآمد مربوط به وسواس­ها و آئین­های رفتاری را شناسایی کردند.درمان­های شناختی که باورهای مربوط به این حوزه را مورد توجه قرار داده­اند نتایج نویدبخشی را بدست آورده­اند. (ویلهلم 2005)

به نظر می­رسد برای درمان اختلالات مزمن و مقاوم در برابر درمان نظیر اختلالات محورI تاکید بر محتوا و فرایند پردازش فکری و کارکردن در سطح افکار خودآیند منفی و باورهای هسته­ای بیماران کافی نباشد و باید طرحواره­های[15] شناختی بیماران بخصوص طرحواره­های شناختی ناسازگار به عنوان پایه­ای­ترین و ابتدائی­ترین سطوح شناختی توجه بیشتری کرد.(بک،فریمن و یانگ1990)

از آنجا که طرحواره ها هسته خودپنداره افراد را شکل می دهند، اگر دارای محتوای ناسازگار باشند افراد را به گستره­ای از کاستی­ها و مشکلات آسیب­پذیر می­کنندبررسی­های چندی که انجام شده در این زمینه نشان می­دهند که طرحواره­های ناسازگار اولیه در شکل­گیری و گسترش بسیاری از مشکلات روانشناختی هم­چون اختلال شخصیت، افسردگی مزمن و اختلالات اضطرابی نقش دارند.(حقیقت منش و همکاران1389)

پژوهش حاضر با در نظر گرفتن اینکه طرحواره­های ناسازگار اولیه می­تواند هسته اصلی اختلالات محور I قرار بگیرد درصدد است با تعیین این ساختار شناختی در مبتلایان OCD اثربخشی آن را در مقایسه با رفتاردرمانی و دارودرمانی بررسی کند. که این در نوع خود پژوهش جدیدی به شمار می رود.

1-3 اهمیت و ضرورت انجام تحقیق:

بر اساس راهنمای تشخیصی آماری اختلالات روانپزشکی([16] DSM- IV-TR) وانجمن روانپزشکی امریکا[17] و گزارشات سازمان جهانی بهداشت( ([18] WHOوسواس چهارمین اختلال فلج کننده روانی و دهمین شرایطی است که فرد را به سوی معلولیت سوق می­دهد.

اختلالات اضطرابی شایعترین اختلالات روانی در جمعیت عمومی هستند و تقریبا از هر 4 بزرگسال 1 نفر را در ایالات متحده مبتلا می­

کنند.مطالعات انجام شده در ایران نیز این اختلال را شایعترین دسته اختلالات روانپزشکی یافته­اند.

اختلال وسواسی – جبری نیز یکی از اختلالات اضطرابی شدید و ناتوان کننده که از هر 40 بزرگسال 1 نفر (بین 9/0 تا 4/4 درصد از کل جمعیت) را مبتلا می­کند.

مطالعات انجام شده در ایران نیز شیوعی را در همان حدود جمعیت عمومی بزرگسال یعنی 8/1 درصد برآورد کرده­اند.بدین ترتیبOCD دو برابر از اختلالات اسکیزوفرنی و اختلالات دوقطبی شایعتر و چهارمین بیماری شایع روانپزشکی است.

با توجه به مسائل مطرح شده به نظر می­رسد که OCD یک مشکل سلامت روانی است که نیاز به درمان موثر دارد. پیشرفت­های بدست آمده در سه دهه اخیر درمان این بیماری را بهبود بخشیده است. در حال حاضر درمان­های انتخابی این اختلال مواجهه و پیشگیری از پاسخ[19] و استفاده از داروهای مهارکننده بازجذب سروتونین می­باشد و متأسفانه هر دو شیوه درمانی یادشده دارای نارسائی­های جدی هستند.

در سال­های اخیر بسیاری از درمانگران مدل شناختی – رفتاری را آزموده­اند.اما تحقیقات نشان داده­اند که هنوز 50 درصد از بیماران به طور ایده­آل به درمان شناختی – رفتاری پاسخ نمی­دهند حتی درترکیب با دارودرمانی. در اکثر بیمارانی که به درمان پاسخ می­دهند بعضی از نشانه­های اختلال تا حدودی باقی می­ماند.

حمایت­هایی نیز از مدل طرحواره­درمانی در درمان OCD و سایر اختلالات محورI به دست آمده که این مدل را آزموده­اند.(سوکمان و همکاران2003،جاکوبسون و توراکس1991،گودمن و پرایس1992،استکتی و همکاران 1996، راچمن 1998، بک،فریمن و دیویس2004 و…)

با توجه به آسیبی که OCD به افراد و عملکرد آن­ها می­زند و با در نظرگیری تعداد بسیار کم پژوهش­ها در این زمینه بر آن شدیم تا مدل طرحواره­درمانی را بر روی مبتلایان به OCD بررسی کنیم.

1- 4 -1 اهداف تحقیق:

هدف اصلی:

تعیین تفاوت اثربخشی طرحواره­درمانی با دارودرمانی و رفتاردرمانی در کاهش نشانه­های وسواس در مبتلایان به OCD

اهداف فرعی:

• تعیین تفاوت اثربخشی طرحواره­درمانی با دارودرمانی در کاهش نشانه­های استرس در مبتلایان به OCD
• تعیین تفاوت اثربخشی طرحواره­درمانی با دارودرمانی در کاهش نشانه­های اضطراب در مبتلایان به OCD
• تعیین تفاوت اثربخشی طرحواره­درمانی با دارودرمانی در کاهش نشانه­های افسردگی در مبتلایان به OCD
• تعیین تفاوت اثربخشی طرحواره­درمانی با رفتاردرمانی در کاهش نشانه­های استرس در مبتلایان به OCD
• تعیین تفاوت اثربخشی طرحواره­درمانی با رفتاردرمانی در کاهش نشانه­های اضطراب در مبتلایان به OCD
• تعیین تفاوت اثربخشی طرحواره­درمانی با رفتاردرمانی در کاهش نشانه­های افسردگی در مبتلایان به OCD

1-4-2هدف کاربردی:

هدف این پژوهش استفاده از تکنیک­های طرحواره­درمانی و مقاسیه آن با دو شیوه دارودرمانی و رفتاردرمانی است تا اثر آن را در کاهش نشانه­های وسواس سنجیده و علاوه بر یافتن شواهد پژوهشی جهت بررسی اهداف پژوهش، به بیماران در جهت رسیدن به یک زندگی سالم تر و بهتر کمک شود.

1-5 سؤالات و فرضیه‏های تحقیق(مطابق با اهداف تحقیق):

1. بین اثربخشی طرحواره­درمانی،دارودرمانی و رفتاردرمانی در کاهش نشانه­های وسواس در مبتلایان به OCD تفاوت معنی­دار وجود دارد.
2. بین اثربخشی طرحواره­درمانی با دارودرمانی در کاهش نشانه­های اضطراب در مبتلایان به OCD تفاوت معنی­دار وجود دارد.
3. بین اثربخشی طرحواره­درمانی با دارو درمانی در کاهش نشانه­های افسردگی در مبتلایان به OCD تفاوت معنی­دار وجود دارد.
4. بین اثربخشی طرحواره­درمانی با دارودرمانی در کاهش نشانه­های استرس در مبتلایان به OCD تفاوت معنی­دار وجود دارد.
5. بین اثربخشی طرحواره­درمانی با رفتاردرمانی در کاهش نشانه­های اضطراب در مبتلایان به OCD تفاوت معنی­دار وجود دارد.
6. بین اثربخشی طرحواره­درمانی با رفتاردرمانی در کاهش نشانه­های افسردگی در مبتلایان به OCD تفاوت معنی­دار وجود دارد.
7. بین اثربخشی طرحواره­درمانی با رفتاردرمانی در کاهش نشانه­های استرس در مبتلایان به OCD تفاوت معنی­دار وجود دارد.

1-6 تعریف نظری متغیرها:

اختلال وسواسی – جبری: این اختلال با وسواس­ها و اجبارهایی مشخص می­شود که ایجاد پریشانی کرده و اغلب در عملکرد روزانه تداخل ایجاد می­کند. (DSM-IV-TR )

اضطراب: احساسی که با یک تجربه ذهنی ناخوشایند و مبهم که با نگرانی در مورد خطرها و اتفاقات ناگوار آینده و نشانه­های جسمی از جمله سردرد، طپش قلب، تعریق و بی­قراری همراه است. (سادوک و سادوک 2007)

افسردگی: احساس خلق افسرده که با کاهش انرژی و علاقه، احساس گناه، اشکال در تمرکز، بی­اشتهایی و افکار مرگ و خودکشی مشخص است. (کاپلان – سادوک 2007)

استرس: واکنش فیزیولوژیک بدن در مقابل هر تغییر، تهدید و فشار بیرونی یا درونی که تعادل را بر هم زند. (هانس سلیه)

رفتار درمانی: استفاده از فنون و تکنیک­های رفتاری در درمان بیماران

دارو درمانی: استفاده از دارو برای درمان بیماران

طرحواره­درمانی: درمانی نوین و یکپارچه که عمدتاً بر اساس بسط و گسترش مفاهیم و روش­های درمان شناختی – رفتاری کلاسیک بنا شده است. اصول و مبنای مکتب­های شناختی – رفتاری، دلبستگی گشتالتی، روابط شی، سازنده­گرایی و روانکاوی در قالب یک مدل دزمانی و مفهومی تلفیق شده است. (یانگ و همکاران 1999 و 1990)

1-7 تعریف عملیاتی متغیرها:

اختلال وسواسی – جبری: تشخیص افراد مبتلا به OCD توسط روانپزشک یا روانشناس بالینی

اضطراب: نمره­ ای که فرد در زیرمقیاس اضطراب آزمون DASS21 کسب می­کند.

افسردگی: نمره­ ای که فرد در زیر مقیاس افسردگی آزمون DASS21 کسب می­کند.

استرس: نمره­ ای که فرد در زیر مقیاس استرس آزمون DASS21 کسب می­کند.

رفتار درمانی: بیمارانی که تحت درمان رفتاری مبتنی بر اصول رفتاردرمانی توسط روانشناس بالینی قرار گرفته­اند.

دارو درمانی: بیمارانی که تحت درمان دارویی سروتونرژیک (کلومیپرامین، سرترالین، فلوکسیتین،

فلووکسامین، و سیتالوپرام) توسط روانپزشک قرار ­گرفته­اند.

طرحواره­درمانی: درمانی که توسط پژوهشگر طبق کتاب طرحواره­درمانی و طرحواره­های شناختی و

باورهای بنیادین در مشکلات روانشناختی و با استفاده از راهنمای درمان اختلال وسواس در بیماران

وسواسی صورت گرفته است.

ارزیابی ریسک زیست محیطی بررسی خطراتی است که از رویدادهای طبیعی، تکنولوژی، اعمال و روش­ها، فرآیند­ها، تولیدات، عوامل شیمایی، بیولوژیکی، رادیولوژی و فعالیت­های صنعتی حاصل می­شود و ممکن است اکوسیستم­ها، حیوانات و مردم را تهدید نماید. تحقیق پیش روی در واحد انبار شرکت ملی پخش فرآورده­های نفتی یاسوج به انجام رسیده است، واحد انبار از جمله واحدهای مهم و با ارزش در بین دیگر واحد ها محسوب می­گردد و با اینکه از تکنولوژی بالایی برخوردار می­باشد باز هم از جنبه­های مختلف دارای مخاطرات زیست محیطی بالقوه و منحصر به فرد است. بروز نشتی می­تواند تبعات بسیار مخربی را ایجاد نماید از طرفی هم وجود ترکیباتی مثل سولفید هیدروژن که خود عامل بسیاری از تلفات در این واحد است منجر به افزایش ریسک خطرات در این واحد گردیده است و ترکیبات متعددی در این واحد وجود دارد که در صورت تماس بلند مدت می­تواند منجر به تهدیدی برای سلامت افراد گردد. لذا در این پژوهش با توجه به هدف مورد مطالعه ارزیابی ریسک زیست محیطی واحد انبار جهت شناسایی جنبه­ها از دو روش Hazan and Frank & Morgan استفاده گردیده است. در این پژوهش در ابتدا با استفاده از روش HAZAN به شناسایی خطرات پرداختیم و بعد از طبقه­بندی شدت ریسک و احتمال وقوع ریسک، رتبه ریسک بدست می­آید که در این روش 6 فعالیت مورد شناسایی قرار گرفت که بعد از رتبه ریسک، با توجه به فراوانی تفکیکی رتبه ریسک­ها در شغل 90/61 درصد در گروه 4 قرار می گیردند (قابل قبول به شرط کنترل شدن). 33/33% در گروه 3 یعنی قابل قبول قرار دارند. 76/4% در گروه 2 یعنی گروه نامطلوب قرار می­گیرند. دوم با استفاده از روش Frank & morgan با توجه به جداول موجود در این روش و نمره­دهی به خطر گروه و کنترل گروه، ریسک کلی بدست می­آید و در نهایت رده­بندی نهایی صورت می­گیرد. که در این بین بالاترین ریسک کلی مربوط به سر ریز فرآورده با نمره 5775 و رده­بندی نهایی با نمره 1 و شستشوی محوطه بارگیری و تخلیه با کمترین ریسک کلی با نمره 338 و رده­بندی نهایی با نمره 6 بدست آمد. در نهایت در جهت کاهش آلودگی­های زیست محیطی با ارایه راهکار­ها و برنامه مدیریتی و اقدامات اصلاحی خطرات موجود را به حداقل رساندیم. کلمات کلیدی: ریسک، مخاطرات زیست محیطی، هازان، فرانک و مورگان. 1-1- بیان مسأله با اختراع ماشین بخار بشر از مرحله­ی اقتصاد شبانی و کشاورزی پا به دوران انقلاب صنعتی گذاشت. با توسعه­ی صنعتی بافت سنتی جوامع دگرگون گردید، شهر­ها گسترش یافت و روستاها به سبب جذب نیروی کار توسط صنایع از رونق افتاد. صنعت برای ادامه­ی حیات خود دست به دامان طبیعت و انرژی شد که قسمت اعظم آن را سوختهای فسیلی تشکیل می­داد و از اینجا بود که هوای شهر­ها آلوده شد و بدنبال آن پسماند کارخانه­ها پاکی را از آب و خاک نیز گرفت. و انسان در اوج اعتلای دانش و فن­آوری به تخریب محیط زیست دست یافت و با رشد بی­رویه فعالیتهای صنعتی موجبات نابودی منابع طبیعی را فراهم آورد. (12) امروزه استفاده از روشهای ارزیابی ریسک در صنایع مختلف رو به گسترش است به طوریکه در حال حاضر بیش از 70 نوع مختلف کیفی و کمی روش ارزیابی ریسک در دنیا وجود دارد که این روشها معمولآ برای شناسایی، کنترل و کاهش پیامد­های خطرات به کار می­رود. عمده روشهای موجود ارزیابی ریسک مناسب جهت ارزیابی خطرات بوده و نتایج آنها را می­توان جهت مدیریت و تصمیم­گیری در خصوص کنترل و کاهش پیامد­های آن نگرانی به کار برد. سازمان­ها و صنایع مختلف نیاز به سیستمی دارند که علاوه بر ارزیابی فعالیت­ها و فرآیند هایشان بتواند در خصوص وضعیت ریسک، تعیین معیارهای ریسک قابل تحمل و مشخص نمودن دقیق ریسک فرآیند­هایشان و … آنان را رهنمون نماید که بسته به پیچیدگی فعالیت هر نوع سیستمی که بتواند آنان را به هدف مذکور برساند متفاوت است. در غالب اوقات ریسک معرف اثر منفی بر پروژه تلقی می­گردد، در صورتیکه ریسک می­تواند دریچه­ای بر فرصتها، بهبود و یا تفکر جدید نیز باشد. ریسک پروژه حادثه یا شرایط نا مطمئنی است که اگر اتفاق بیفتد دارای اثر مثبت یا منفی بر پروژه است. مطالعات ارزیابی ریسک محیط زیستی مشتمل بر سه محور اصلی شناخت مخاطرات و پیامد­های حاصل از آنها با تأکید بر شناخت کامل از محیط زیست منطقه تحت اثر و میزان حساسیت آن و همچنین ارزشهای خاص محیط زیستی؛ تخمین و برآورد ریسک­های شناسایی شده و ارائه روشهای کنترل و کاهش ریسک می­باشد. شرکت ملی پخش فرآورده­های نفتی در شهرستان یاسوج واقع در استان کهگیلویه و بویراحمد می­باشد. این استان با وسعتی حدود 16361 کیلومتر مربع در جنوب غربی ایران بین مدار 30 درجه و 9 دقیقه تا 31 درجه و 75 دقیقه تا 15 درجه و 42 دقیقه طول شرقی نصف النهار گرینویچ واقع شده است و با توجه به این که این استان و بالاخص شهرستان یاسوج دارای آب و هوای بسیار متفاوتی نسبت به استان­های همجوار خود می­باشد و این شهرستان یکی از مناطق گردشگری و توریستی کشور محسوب می­شود. لذا توجه به مسائل زیست محیطی در این شهرستان یکی از موارد مهم قلمداد می­شود. شهرستان یاسوج دارای پتانسیل­های زیادی در جهت استفاده بهینه و صحیح از منابع طبیعی و محیط زیست می­باشد و می­توان از این قابلیت­ها در جهت پیشرفت هر چه بیشتر در این منطقه استفاده نمود البته با رعایت مقررات و ملاحظلات زیست محیطی (واقع شدن منطقه حفاظت شده دنا در این شهرستان می­تواند دلیلی بر این ادعا باشد). لازم به ذکر است که شرکت ملی پخش فرآورده­های نفتی یاسوج که در ورودی شهر یاسوج واقع شده است و با توجه به قرار گرفتن این شرکت در شهر و نزدیک به مناطق مسکونی بحث دیدگاه منظر و بحث گردشگری می­تواند مهم و مورد توجه باشد. همچنین از سایر دلایل توجه به مباحث زیست محیطی این شرکت قرار گرفتن در قلب جنگلهای درختان بلوط که از سرمایه­های این منطقه و استان می­باشد و بحث آلودگی­های ایجاد شده توسط این شرکت که می­تواند تخریب­های غیر قابل جبرانی را برای این درختان و سایر گونه­های گیاهی و جانوری این منطقه داشته باشد. و در این مطالعه جهت اولویت­بندی و کمی­سازی احتمال وقوع پیامد­ها و مخاطرات زیست محیطی شرکت مد نظر از دو روش HAZAN و Frank & Morgan استفاده می­نماییم که در سطح اول ساختار اولویت­بندی، احتمال اثرات زیست محیطی در سطح دوم مخاطرات و آلاینده­های احتمالی به تفکیک مد نظر قرار گرفته شود و در سطح سوم محیط پذیرنده اولویت­بندی شدت در روش HAZAN و Frank & Morgan بپذیرد در این مطالعه از نرم­افزاری مانند Excell نیز کمک می­گیریم و با بکار­گیری همزمان سیستم طبقه­بندی احتمال و شدت خطر، درجه ریسک زیست محیطی، اجتناب، کاهش، اقدامات اصلاحی و ترمیمی در راستای هماهنگ و همگون کردن این گونه فعالیتها در توسعه­ی پایدار این منطقه و کشور ارائه گردد. تعیین سطوح ریسک ارائه روشهای مدیریتی شناسایی خطرات آنالیز خطرات تعیین احتمال وقوع اثر تعیین شدت اثر ارزیابی ریسک شناخت و مطالعه فعالیتهای شرکت -2- اهمیت و ضرورت تحقیق با توجه به ماهیت طرح و نوع کاربری آن احتمال نشت و ریزش محصولات از مخازن ذخیره محصولات، نشت مواد شیمیایی خطرناک، احتمال انفجار و آتش­سوزی در واحد­های مختلف شرکت و انبار­های موجود در آن؛ انتشار بخارات هیدروکربنی و دیگر آلاینده­ها نظیر سولفید هیدروژن, SOx , CO , NOx ؛ تماس افراد با مواد شیمیایی و همچنین بروز خطر­های انسانی از علل مهم در بروز حوادث در مرحله بهره­برداری می­باشند. از دیدگاه زیست محیطی آلودگی خاک ناشی از ضایعات صنعتی و خطرناک؛ آلودگی منابع آب سطحی و زیرزمینی ناشی از انتشارات فاضلابهای صنعتی و بهداشتی، انتشار مواد نفتی و روغنی به محیط و به طور کلی نفوذ هر گونه مواد آلاینده به محیط که موجبات آلودگی محیط بیولوژیکی و یا انسانی را فراهم سازد، قابل تأمل می­باشد. از این رو توجه به مسائل ایمنی و محیط زیستی به منظور حفظ سلامت و بهداشت افراد شاغل و ساکنین منطقه و نیز محافظت از اکوسیستم منطقه از اهمیت به سزایی برخوردار است. ارزیابی ریسک زیست محیطی در صدد سنجش ریسکهای مربوط به محیط زیست است که بر اثر فعالیتهای صنعتی و یا طرح­های عمرانی صورت می­پذیرد. ارزیابی ریسک زیست محیطی یک گام فراتر از ارزیابی ریسک بوده است و در آن علاوه بر بررسی و تحلیل جنبه­های مختلف ریسک، ضمن شناخت کامل از محیط زیست منطقه تحت اثر، میزان حساسیت محیط زیست متأثر و همچنین ارزشهای خاص محیط زیستی منطقه نیز در تجزیه و تحلیل و ارزیابی ریسک منطقه در نظر گرفته شده است. و با توجه حساسیت منطقه مورد مطالعه و اینکه دارای قابلیتهای فراوان توسعه­ای می­باشد باید ارزیابی ریسک زیست محیطی صورت گیرد و تجزیه و تحلیل جنبه­های مختلف ریسک و با شناخت کامل از محیط زیست منطقه، میزان حساسیت محیط تحت تأثیر و همچنین ارزشهای محیط زیستی منطقه در تجزیه و تحلیل ریسک بکار گرفته می­شود با این امید، که با شناسایی مخاطرات احتمالی و پیامد­های ناشی از آنها، تخمین و برآورد ریسک، پیشنهاد روشهای تقلیل ریسک و پیامد­های ناشی از آن و مدیریت ریسک در این شرکت بکار گرفته شود. 1-3- هدف­ها 1-3-1- هدف اصلی – ارزیابی ریسک محیط زیستی، شرکت ملی پخش فرآورده­های نفتی با استفاده از دو روش HAZAN وFrank & Morgan 1-3-2- هدف جزئی الف) بررسی فعالیت­های واحد انبار و طبقه­بندی فعالیت­ها و فرآیندهای مهم و شاخص­های زیست محیطی، زیرا انسان محور توسعه پایدار است لذا در ارزیابی جنبه­های زیست محیطی باید به حوادث و بیماری­های شغلی هم توجه کرد تا با حفظ سلامت و ایمنی کارکنان در محیط کار بهره­وری از نیروی انسانی صورت گیرد و نیز با رعایت الزامات زیست محیطی، محیط زیستی با حداقل اثرات و پیامد­های زیست محیطی در واحد انبار بوجود آید. ب) شناسایی جنبه­های زیست محیطی در شرایط عادی، غیرعادی و حادثه­ای یا اضطراری حاصل از فعالیت­ها در دو زمان عادی و تعمیرات اساسی پ) تجزیه و تحلیل اثرات جنبه­های زیست محیطی حاصل از فعالیت­ها و ارزیابی پیامدهای آن­ها و اولویت­بندی آنها بر اساس RR و شدت پیامد­های بالا بر محیط زیست تحت تاًثیر و کارکنان و سایر ذینفعان با استعانت از دو روش HAZAN و Frank & Morgan و پیشنهاد اقدامات اصلاحی و مدیریت ریسک برای کاهش اثرات و کنترل پیامد­های مهم ت) تعیین اهمیت و شناسایی مخاطرات مناطق با حساسیت اکولوژیک تحت تأثیر . ث) شناسایی به موقع پیامدهای زیست محیطی مهم حاصل از جنبه­های زیست محیطی که در مرحله­ی چرخه حیات بوجود می­آید که هدف به حداقل رساندن این پیامدها است. ج) ارائه برنامه­ی ارزیابی ریسک و کاهش مخاطرات واحد انبار با کمک دو روش HAZAN وFrank & Morgan چ) ارائه برنامه مدیریت ریسک واحد انبار به منظور تقلیل پیامدها و پایش ریسک­های تحت کنترل (ریسک­های حاصل از جنبه­های زیست محیطی) 1-4- فرضیه­ها الف) فعالیتهای شرکت ملی پخش فرآوده­های نفتی می­تواند در دراز مدت اثرات منفی بر محیط زیست پیرامون خود بر جای بگذارد. ب) HAZAN و Frank & Morgan می­توانند در جهت شناسایی ریسکهای مهم و ارائه راهکارهای مدیریتی و اولویت­بندی این ریسکهای زیست محیطی ناشی از فعالیتهای این شرکت به ما کمک کند. پ) در شرکت ملی پخش فرآوده­های نفتی آموزشهای لازم برای پرسنل شرکت راجع به قوانین و استانداردهای زیست محیطی دیده نشده است. ت) می­توان با اجرای درست و به موقع مطالعات ارزیابی ریسک شرکت مورد مطالعه خطرات را به حداقل رسانید. ث) در واحد انبار تمامی جنبه­های زیست محیطی به طور کامل مورد شناسایی و ارزیابی قرار نگرفته است. ج) تاکنون برنامه ارزیابی ریسک زیست محیطی(Environmental Risk Management) مدونی در واحد انبار ارائه نشده است. 1-5- تعریف اصطلاحات و مفاهیم 1-5-1- خطر (Hazard) خطر خاصیت ذاتی یک ماده، وضعیت و یا فعالیت است که می­تواند منجر به صدمه و آسیب شود. به عبارت دیگر خطر، عامل صدمه و آسیب است و می تواند به صورت­های فیزیکی، شیمیایی، بیولوژیکی، ارگونومیکی و روانی ظاهر شود. خطر منبع بالقوه جراحت جسمی یا صدمه بهداشتی و یا خسارت به دارایی­ها و محیط زیست است (15). خطرها گوناگون هستند، مانند: 1-5-1-1- خطرها ی فیزیکی هر عاملی که ماهیت فیزیکی دارد و علم فیزیك درباره­ی آن کاربرد دارد، مانند تغییر فاز ماده، انتقال گرما، تبخیر و ایجاد سرما (16). 1-5-1-2- خطرهای شیمیایی موادی گوناگون را در بر می­گیرد که می­توانند از نظر ایمنی یا بهداشتی خطرناک باشند. خطرهایی مانند توانایی اشتعال، توانایی انفجار، ناپایداری و میل ترکیبی فراوان جزء این دسته از خطرات به حساب می­آیند. 1-5-1-3- خطرهای تهدید کننده سلامتی مواد شیمیای یا هر جسم دیگری است که بر پایه­ی مدارک علمی موجود می­تواند اثرات آنی یا دراز مدت در سلامتی افراد در معرض داشته باشد. مانند: مواد سرطانزا، مواد سمی، موادی با اثر نامطلوب بر تولید مثل، مواد تحریک کننده ، مواد خورنده، مواد حساسیت­زا، موادی که به کبد صدمه می­زنند، موادی که به کلیه­ها آسیب می­رسانند، موادی که روی سلول­های عصبی اثر دارند، موادی که در مکانیسم تولید خون اثر سوء دارند، مواد آسیب­رسان به ریه­ها، پوست و چشم­ها (16). 1-5-1-4- خطر­های مکانیکی به شکل ضربه، سایش، برش و … . 1-5-1-5- خطرهای بیولوژیك خطرهای ناشی از میکروارگانیسم­ها، مانند عوامل میكروبی بیماریزا در دامداری 1-5-1-6- خطرهای روانی- اجتماعی تاکنون به این دسته از خطرها توجه کافی نشده است. مانند: محیط کار پرتنش، مسائل اقتصادی و مسائل فرهنگی(16). آستانه تحمل نمودار1-2- نمایشی ساده از ارتباط میان خطر، حادثه و زیان 1-6- احتمال خطر امکان بروز شرایط خاص در یک وضعیت معین یا محیط کاری را احتمال خطر گویند (15). 1-7- شدت خطر (Hazard Severity) عبارتست از یک توصیف طبقه­بندی شده از سطح خطرات براساس پتانسیل واقعی یا مشاهده شده آنها در ایجاد جراحت، صدمه و یا آسیب (2). 1-8- شناسایی خطر شناسایی خطر تکنیکی است برای شناسایی خطرات عمده­ای که در یک فعالیت خاص وجود دارند (15). 1-9- مخاطره قرار گرفتن در معرض یک خطر، مخاطره نامیده می­شود. مخاطره عبارتست از قرار گرفتن در شرایطی که پتانسیل آسیب­رسانی در آن شرایط نهفته است. وجود مخاطره، در گرو وجود خطر است (16). 1-10- مخاطرات عمده صنایع فرآیندی در صنایع فرآیندی، بخصوص در صنایع شیمیایی معمولاً ماهیت موادشیمیایی اعم از سمیت، خورندگی و قابلیت انفجار می­تواند شرایط مخاطره آمیز ایجاد نماید. سه نوع مخاطره عمده صنعتی عبارتند از1- نشت مواد سمی 2- انفجار 3- آتش­سوزی (1). 1-10-1- نشت مواد سمی سمیت یک ماده شیمیایی مربوط به خاصیتی از آن ماده است که توانایی آسیب رساندن به بافت­ها و ارگانیسم­های بدن را دارد. اما میزان خطر یک ماده سمی از طریق تعداد دفعات و مدت زمان تماس و غلظت ماده شیمیای مشخص می­شود (1). 1-10-2- انفجار این پدیده با ایجاد یک موج فشاری که به صورت یک صدای مهیب شنیده می­شود، باعث ایجاد جراحت مستقیم یا غیر مستقیم در افراد، خراب شدن ساختمانها و دستگاه­ها و پرتاب شدن اشیاء تا شعاع چند صد متری محیط اطراف می­گردد (1). 1-10-3- آتش سوزی خاصیت اشتعال­پذیری بیانگر سهولت سوختن یک ماده در هوا یا در گاز دیگر که بتواند نقش اکسنده را ایفا کند، می­باشد، سوختن، یک واکنش شیمیایی است که در آن در اثر اکسید شدن یک ماده خاص انرژی آزاد می­شود و آتش یک پیامد قابل رویت این سوختن است. اجزاء لازم برای ایجاد یک آتش عبارتند از سوخت، عامل اکسنده و منبع جرقه، اگر یک جزء وجود نداشته باشد در آن صورت اشتعال رخ نمی­دهد. آتش و انفجار خصوصیات متشابه زیادی دارند، تفاوت عمده آنها در سرعتی است که انرژی حاصل از سوختن مواد آزاد می­شود. که در آتشها بسیار کمتر از انفجار­ها است. رابطه این دو پدیده در عمل معمولاً به این صورت است که آتش موجب انفجار می­شود و بالعکس (1). 1-11- حادثه واقعه برنامه­ریزی نشده و بعضاً صدمه آفرین یا خسارت رسان که انجام، پیشرفت یا ادامه طبیعی یک فعالیت یا کار را مختل می­سازد و همواره در اثر یک عمل یا کار ناایمن و یا شرایط ناایمن یا ترکیبی از آن دو به وقوع می­پیوندد (15). 1-12- شبه حادثه رویدادهایی هستند که هر چند می­توانند باعث صدمه و یا جراحت شوند ولی به موارد فوق منجر نشده و به اصطلاح بخیر می­گذرند (2). نمودار 1-3- نمایش مفهوم شبه حادثه 1-13- عدم انطباق هر گونه انحرافی از استانداردهای کاری، دستورالعمل ها، روش های اجرایی، مقررات، عملکرد نظام مدیریتی و غیره که مستقیم یا غیر مستقیم منجر به جراحت، بیماری، خرابی اموال، تخریب محیط کار و یا ترکیبی از این موارد گردد (17). 1-14- شکست یا نقص عدم توانایی یک جزء، وسیله یا سیستم در اجرای عملکرد مورد انتظار و یا انجام یک عمل یا فعل ناخواسته را نقص یا شکست گویند به عنوان مثال بصدا در نیامدن زنگ اعلام آتش­سوزی در موقع حریق و یا بصدا در آمدن آن در مواقع غیر ضروری هر دو نقص محسوب می شوند (2). 1-15- ایمنی در فرهنگ لغات اصطلاح ایمنی به معنی امنیت، آسایش، سلامتی و … آمده است و از نظر تعریف عبارتست از میزان یا درجه فرار از خطر. ایمنی کامل یعنی مصونیت در برابر هر نوع آسیب، جراحت و نابودی که با توجه به تغییر­پذیری ذاتی انسان و غیرقابل پیش بینی بودن کامل اعمال و رفتار او و همچنین علل دیگر بنظر می­رسد که هیچگاه ایمنی صد در صد حتی برای یک دوره کوتاه مدت نیز وجود نداشته باشد به همین علت کارشناسان امر معمولاً بجای کلمه ایمنی از اصطلاحاتی نظیر ” پیشرفت ایمنی ” ارتقاء ایمنی ” و ” ایمن­تر” استفاده می­کنند (2). 1-16- فرایند ایمنی سیستم اساس فرایند ایمنی سیستم عبارتست از کسب اطمینان از اینکه شغل یا وظیفه در ایمن­ترین شکل خود و بدون وجود ریسک غیر قابل قبول از جراحات و صدمات انجام می­گیرد. این فرایند آینده نگر در محیط­های کاری یعنی جائیکه افراد، روش­های عملیاتی، تجهیزات، مواد و محیط بصورت فاکتورهای مکمل هم می­توانند ایمنی و انجام موفقیت آمیز شغل یا وظیفه را تحت تاثیر قرار دهند انجام می­گیرد (2). 1-17 – ریسک شانس صدمه دیدن در اثر خطر که از حاصلضرب احتمال بالفعل درآمدن خطر و شدت پیامدهای آن بدست می­آید (18). 1-18- طبقه­بندی ریسک الف- خطرات طبیعی ب- زیر ساختاری ج- سطح سایت­های صنعتی 1-18-1- ریسک مربوط به خطرات طبیعی بیماری­های واگیر، سیل، سرما و یخبندان، ریزش کوه و حرکت زمین، رعد و برق، زمین، لرزه، توفان، توفان­های استوایی، تسونومی، آتش­فشان، آتش­سوزی سرزمین­ها، مکان زندگی حیات وحش و … . (19). 1-18-2- ریسک­های زیر ساختاری روابط عمومی، زنجیره تامین و مصرف، سیستم­های حمل و نقل، خدمات شهری، برق، گاز طبیعی، آب آشامیدنی، تصفیه فاضلاب، مخابرات، مطالبات تاریخی، جامعه، خرافات فرهنگی، خدمات اضطراری، اثرات کارکنان، سیستم­های کنترل آشوب، بیمارستان­ها و جریان مواد و … . 1-18-3- ریسک در سطح سایت­های صنعتی سیستم­های فرآیندی پرفشار، سیستم­های تهویه، مدیریت تغییر، مدیریت پیمانکاران و تامین کنندگان، سیستم­های مخابراتی، سیستم­های تصفیه فاضلاب، سیستم­های آب آشامیدنی، پراکنده شدن و انتشار آزبست، سیستم هوای فشرده، سیستم­های کنترل و ابزار دقیق، سیستم­های HSE، سیستم توزیع برق، نشت مواد، گازهای خروجی دودکش­ها، تجهیزات فرآیندی تولید، آتش­سوزی و انفجار و … (19). 1-19- شناسایی ریسک شناسایی ریسک فرایندی است که توسط آن یک شرکت به طور دائم و سیستماتیک ریسک­های اموال، مسئولیت و نیروی انسانی را فوراً و یا قبل از اینکه به وقوع بپیوندند، شناسایی می­کند. (20). 1-20- تكنیك­های شناسایی ریسك 1- بازبینی مستندات 2- تكنیك­های جمع­آوری اطلاعات (یورش فکری یا طوفان ذهنی، تکنیک دلفی، مصاحبه، تجزیه و تحلیل SWOT) 3- چك لیست­ها 4- آنالیز فرضیات 5- تكنیك­های ترسیمی (19 1386). 1-21- تحلیل ریسک استفاده اصولی از اطلاعات موجود به منظور شناسایی خطر (Hazard Identification) و تخمین ریسک (Risk Estimation) وارد بر افراد، اموال و محیط زیست می­باشد (15). 1-22- مدیریت ریسک مدیریت ریسک شناسایی، ارزیابی و کنترل ریسک­های واقعی اموال، مسئولیت و نیروی انسانی است (ونوس و گودرزی، 1385). 1-23-کنترل ریسک فرایندی است که از طریق آن برای کاهش ریسک­ها به سطح مشخص یا نگهداشتن ریسک­ها در سطوح خاص تصمیم­گیری اقدام می­شود. راهکار­هایی که می­توان برای کنترل ریسک در پیش گرفت، به طور کلی عبارتند از: الف) حذف ریسک به این معنی که فعالیتی که دارای ریسک خاصی می­باشد انجام نگیرد، یا اینکه به طریق دیگری انجام گیرد تا ریسک آن حذف شود. حذف ریسک با ایمن کردن ذاتی واحدها امکان­پذیر است (15). ب) کاهش ریسک ریسک در صورتی کاهش می­یابد که احتمال فراوانی و یا پیامد آن کاهش یابد. برای مثال به کار بردن مواد کم خطر و سیستم مدیریت ایمنی موثر از جمله راهکارهای کاهش ریسک می­باشند (15). ج) انتقال ریسک مسؤلیت ریسک در ازای پرداخت وجهی به سازمان دیگر منتقل می­شود. برای مثال بیمه یک نوع سیستم انتقال ریسک است (15). د) پذیرش و نگهداری ریسک وقتی ریسک­ها کاهش پیدا کردند، تحت کنترل قرار گرفته و در همان سطح نگاه داشته می­شوند (15). 1-24- ریسك قابل تحمل به ریسكی گفته می­شود كه به میزانی كاهش یافته است كه می­تواند برای سازمان با توجه به تعهدات قانونی و خط مشی OHSAS 1800 آن قابل تحمل باشد (جوزی و پاداش، 1386). 1-25- ارزیابی ریسک الف- اصطلاح ”ارزیابی ریسك“ در برخی از مراجع از جمله استاندارد BS 8800 استفاده می­شود كه شامل كل فرایند «شناسایی خطر»، «تعیین ریسك» و انتخاب اقدامات مناسب برای كاهش ریسك یا كنترل آن می­باشد. استاندارد OHSAS 18001 به هر یك از این عناصر جداگانه می پردازد و از اصطلاح ارزیابی ریسك تنها برای ارجاع به مرحله دوم این فرایند یعنی «تعیین ریسك» استفاده می­نمایند (19).

مدیریت زنجیره تأمین (SCM) [1]یكی از قدرتمندترین پارادایمهای عملیاتی برای بهبود مزیت رقابتی سازمانهای تولیدی و خدماتی محسوب می شود. با روند كنونی، دیگر امروزه سازمانها به تنهایی مهم نیستند، بلكه ایجاد ارزش افزوده در زنجیره تأمین و مدیریت آن دارای اهمیت فزاینده می باشد. از سوی دیگر، با افزایش جهانی سازی و رقابت در سطح بین الملل و ورود فناوریهای جدید مانند فناوری اطلاعات، دیگر بسیاری از سیاستها و تجارب گذشته كارایی لازم را ندارند. می توان گفت امروزه همه سازمانها به نوعی در معرض تحولات فناوری اطلاعات قرار دارند وجلوه های كاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات، در كلیه حوزه های زنجیره تأمین از جمله به اشترک گذاری اطلاعات مابین تأمین كنندگان، تولیدکنندگان و عرضه کنندگان به امری ضروری مبدل شده است. همچنین، به واسطه حساسیت های قیمتی و رقابتی، امروزه اعضای زنجیره تأمین به سمت رفتارهای مشارکتی و گروهی پیش رفته اند تا بتوانند با اشتراک و ائتلاف بهتر، زنجیره تأمین کاراتری را شکل داده و از ثمرات آن بهره مند شوند. از اینرو، در پژوهش پیش رو برآنیم تا با انجام مطالعه ای موردی بر روی شرکتهای مستقر در شهرك فناوری صنایع غذایی و بیوتکنولوژی مشهد، تأثیر متغیرهای مهمی همچون به اشتراک گذاری اطلاعات، رفتارهای مشارکتی و نظریه تبادل اجتماعی را بر روی عملکرد زنجیره تأمین مورد بررسی و کنکاش دقیق قرار دهیم.

در این فصل، سعی خواهد شد تا مسئله و سؤالات تحقیق بصورت شفاف بیان شده و پس از آن به تشریح اهداف، فرضیات و متغیرهای موجود در تحقیق خواهیم پرداخت.

2.1. بیان مسئله تحقیق

در محیط تجاری کنونی، رقابت دیگر بین سازمان ها نیست، بلکه بین زنجیره تامین آنهاست. سازمان ها، به عنوان بخشی از زنجیره تامین، به طور فزاینده ای در این فکرند که می بایست برای انعکاس سریع تغییرات بازار، با سایر زنجیره های تامین رقابت کنند (کیگولینی و همکاران[2]، 2004). در واقع، زنجیره تامین در میان تعداد زیادی از شرکا بصورت پویا و پیچیده در حال فعالیت می باشد. بمنظور پاسخگویی به این چالش ها، مدیریت زنجیره تامین[3] (SCM) مفهوم و ابزاریست در دست شرکت اصلی تا بتواند شرکای تجاری خود را بنحوی مدیریت کند که همکاری های بلند بیشتری در آینده حاصل گردد (ویجایاساراسی[4]، 2010).

مدیریت زنجیره تأمین می تواند به عنوان یک مدیریت اثربخش بر روی سه جریان مکمل مواد، اطلاعات و سرمایه گذاری بین یک شرکت اصلی و شرکایش تعریف گردد. اما یک مکانیزم تعریف شده جهت هماهنگی شرکا در استفاده از اطلاعات آنلاین، نقش مهمی را در مدیریت موثر این جریان ایفا می کند. نگرانیهای اصلی این مکانیزم، دو موضوع می باشد: به اشتراک گذاشتن اطلاعات و همکاری های مشترک (اسمیت و همکاران[5]، 2007).

در وهله اول، غالباً در زنجیره تامین، اطلاعات بین شرکتهای بالادستی و پایین دستی متناقض و ناسازگار می باشد (پراجوگو و اولهاگر[6]، 2012). شرکای زنجیره تامین ممکن است برای پیش بینی تقاضاهای بازار خود، بر اساس اطلاعات ناقص عمل کنند. از اینرو، همه شرکا می بایست برای پاسخ سریع به تغیرات بازار، موجودی بالاتری از محصولات یا قطعات را نگهداری کنند. نتیجه این امر،  می تواند افزایش هزینه تولید و کاهش حاشیه سود را برای شرکا به ارمغان آورد که به عنوان        “اثر شلاق چرمی[7]” شناخته می شود. از اینرو، بسیاری از مطالعات تأکید کرده اند که به اشتراک گذاری اطلاعات، یکی از فاکتورهای مهم و اساسی زنجیره تامین موثر می باشد. (وو ، چوآنگ و هسو[8]، 2014)

در وهله دوم، یک زنجیره تامین خوب و کارا، بر ماهیت رفتارهای مشارکتی در فرایند      تصمیم گیری متقابل بنا نهاده شده که این امر شرکا را در مسیر دستیابی به اهداف مشترکشان یاری       می رساند. در واقع، رفتارهای مشارکتی اجازه می دهد شرکا به طور مشترک و به روشی سیستماتیک، به یک فهم درست از تقاضاهای آینده، برنامه ریزی صحیح برای برآوردن این تقاضاها، و هماهنگی فعالیت های مرتبط دست یابند. بنابراین، رفتارهای مشارکتی، نیروی محرک یک زنجیره تامین موثر می باشند. بمنظور دستیابی به اینگونه رفتارهای مشارکتی، پژوهشگران بر اهمیت انکار ناپذیر فناوریهای پیشرفته اطلاعاتی در جهت پشتیبانی از به اشتراک گذاری اطلاعاتی صحه گذاشته اند. (اسمیت و همکاران، 2007)

در موقعیتی که به اشتراک گذاری اطلاعات و رفتارهای مشارکتی کاملاً با موفقیت ائتلاف زنجیره تأمین گره خورده اند، بررسی و شناسایی اصول یاری رسان در مبادله عقاید بین شرکای فعال در زنجیره تأمین ضروری بنظر می رسد (شئو و همکاران[9]، 2006). تئوری تبادل اجتماعی[10] (SET)، استدلال می کند که در ورای تعامل افراد یا گروه ها با یکدیگر، انتظار و توقع پاداش وجود دارد. این تئوری فرض می کند که نگرشها و رفتارها می توانند بر مبنای پاداشهای حاصله از تعامل منهای    هزینه های حاصله از تعامل، ارزیابی شوند. در زمینه زنجیره تأمین، یک تأمین کننده بر مبنای سیاستهای مشارکتی، همکاری دو جانبه ای را با تولید کننده شکل میدهد و انتظار دارد که در آینده عوایدی را از طرف تولید کننده حاصل کند. با توجه به مبانی نظری نظریه تبادل اجتماعی در حوزه زنجیره تأمین، بنظر می رسد که متغیرهای فعال در مدل تبادل اجتماعی (یعنی اعتماد، تعهد، عمل متقابل، و قدرت)، مقدم بر متغیرهای به اشتراک گذاری اطلاعات و رفتارهای مشارکتی ایفای نقش می نمایند. از اینرو، در مطالعات رفتاری زنجیره تأمین، بهیچ وجه نمی تواند اهمیت این نظریه را کتمان نمود. (وو ، چوآنگ و هسو[11]، 2014)

در نهایت، عملکرد زنجیره تأمین هدف نهایی همه شرکا در این زنجیره می باشد. شرکتهای فعال در شهرک فناوری صنایع غذایی و بیوتکنولوژی مشهد نیز از هر کدام جزوی از یک زنجیره تأمین وسیعتر می باشند، از این قاعده مستثنی نبوده و همگی بدنبال افزایش کارایی و عملکرد زنجیره خود می باشند. چراکه بهبود عملکرد زنجیره تأمین می تواند همه شرکای مشمول در خود را منتفع نموده و آثار مثبت زیادی موجب شود. از اینرو، در پژوهش حاضر برآنیم تا انجام یک تحقیق کاملاً علمی بر روی شرکتهای فعال در شهرک مذکور، بررسی نمائیم که “متغیرهای نظریه تبادل اجتماعی، به اشتراک گذاری اطلاعات و رفتارهای مشارکتی دارای چه نوع ارتباط متقابلی با یکدگیر و همچنین با عملکرد زنجیره تأمین هستند؟”. پاسخ به این پرسش و شناسایی دقیق روابط مابین این متغیر در شرکتهای تحت مطالعه، می تواند زمینه ساز افزایش عملکرد زنجیره های تأمین فعال در این مجموعه شده و راهکارهای مدیریتی نوینی را در اذهان مدیران ارشد شرکتهای مشمول در پژوهش شکل دهد.

.1. ضرورت و اهمیت انجام تحقیق

مهمترین ضرورت پژوهشی این تحقیق، پر کردن خلاء مطالعاتی موجود در کشور در زمینه ارتباط بین مدل تبادل اجتماعی، رفتارهای مشارکتی، تبادل اطلاعات و عملکرد زنجیره تأمین می باشد. چراکه علیرغم جستجوهای اینترنتی، مشخص شده که تا کنون پژوهشی جامع در این حوزه در صنایع کشور اتفاق نیفتاده است.

همچنین از لحاظ کاربردی نیز، با تحلیل و شناسایی دقیق ارتباط بین متغیرهای موجود در مدل مفهومی پژوهش، تصمیم سازان شرکتهای فعال در شهرک فناوری صنایع غذایی و بیوتکنولوژی مشهد می توانند راهکارهای فراوانی را جهت بهبود عملکرد مدیریت زنجیره تأمین طراحی و اجرا نموده و بیش از پیش در جهت ارتقاء سطح عملکردی شرکت خود و شرکای حاضر در زنجیره تأمین، گام بردارند.

4.1. اهداف تحقیق

مهمترین اهداف تحقیق حاضر به شرح ذیل می باشند:

• شناسایی رابطه بین تئوری تبادل اجتماعی و ابعاد آن با به اشتراک گذاری اطلاعات در زنجیره تامین شرکت های فعال در شهرک فناوری صنایع غذایی و بیوتکنولوژی مشهد.
• شناسایی رابطه بین تئوری تبادل اجتماعی و ابعاد آن با به رفتارهای مشارکتی در زنجیره تامین شرکت های فعال در شهرک فناوری صنایع غذایی و بیوتکنولوژی مشهد.
• رابطه بین به اشتراک گذاری اطلاعات با عملکرد زنجیره تأمین در شرکت های فعال در شهرک فناوری صنایع غذایی و بیوتکنولوژی مشهد.
• شناسایی رابطه بین رفتارهای مشارکتی با عملکرد زنجیره تأمین در شرکت های فعال در شهرک فناوری صنایع غذایی و بیوتکنولوژی مشهد.
• شناسایی رابطه بین به اشتراک گذاری اطلاعات و رفتارهای مشارکتی در زنجیره تامین شرکت های فعال در شهرک فناوری صنایع غذایی و بیوتکنولوژی مشهد.

 5.1. سؤالات تحقیق

1. آیا اعتماد با به اشتراک گذاری اطلاعات رابطه دارد؟
2. آیا تعهد با به اشتراک گذاری اطلاعات رابطه دارد؟
3. آیا روابط متقابل با به اشتراک گذاری اطلاعات رابطه دارد؟
4. آیا قدرت با به اشتراک گذاری اطلاعات رابطه دارد؟
5. آیا اعتماد با رفتارهای مشارکتی رابطه دارد؟
6. آیا تعهد با رفتارهای مشارکتی رابطه دارد؟
7. آیا روابط متقابل با رفتارهای مشارکتی رابطه دارد؟
8. آیا قدرت با رفتارهای مشارکتی رابطه دارد؟
9. آیا به اشتراک گذاری اطلاعات با رفتارهای مشارکتی رابطه دارد؟
10. آیا به اشتراک گذاری اطلاعات با عملکرد زنجیره تأمین رابطه دارد؟
11. آیا رفتارهای مشارکتی با عملکرد زنجیره تأمین رابطه دارد؟